„Zielony ład” w rolnictwie – jaki jest polski plan?

Kwestie klimatyczne i środowiskowe, w tym związane z ochroną bioróżnorodności, zostały uwzględnione w polskim Planie Strategicznym dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023‑2027. W nowym okresie programowania będzie funkcjonował tzw. system nowej „zielonej architektury” składający się z wzajemnie uzupełniających się wymogów obowiązkowych oraz dodatkowych, dobrowolnych zachęt do stosowania praktyk rolniczych korzystnych dla środowiska i klimatu. Elementami zielonej architektury będą: (i) obowiązkowy system warunkowości, (ii) dobrowolne dla rolników systemy na rzecz klimatu i środowiska, tzw. ekoschematy, (iii) prośrodowiskowe instrumenty wsparcia – wieloletnie zobowiązania oraz inwestycje realizowane w ramach II filaru. Istotnym elementem starań na rzecz środowiska oraz przeciwdziałania zmianom klimatu będą także działania na rzecz realizacji strategii Europejskiego Zielonego Ładu (EZŁ).

Plan dla Polski

Wyznaczone na poziomie Polski cele do realizacji EZŁ, poprzez Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023‑2027, są ambitnym i znaczącym wkładem w realizację Europejskiego Zielonego Ładu na poziomie całej UE, w tym strategii „Od pola do stołu” i „Bioróżnorodności”.

Pierwszym zadaniem Komisji Europejskiej stało się zredukowanie o 50% strat składników pokarmowych bez pogorszenia żyzności gleby. Ma to pozwolić na ograniczenie stosowania nawozów o co najmniej 20% do 2030 r. Wpływ na jego realizację będą miały wskaźniki m.in. bilansu azotu i fosforu brutto w kilogramach na hektar wykorzystywanej powierzchni użytków rolnych (w stosunku do okresu referencyjnego – 2012‑2014) oraz odsetka stacji monitorowania wód podziemnych, gdzie stężenie azotów przekracza 50 mg/l (okres referencyjny – 2012‑2015).

Na poziomie Polski przewiduje się (przeliczenia bilansu dotyczą użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej):

• obniżenie wielkości stosowanych dawek azotu w postaci nawozów mineralnych w porównaniu do lat 2012‑2014 w roku 2030 o ok.10,1 kg N/ha UR, tj. 12,8%, do poziomu 68,6 kg N/ha UR, a łączne zużycie może osiągnąć wielkość 943 tys. t N;
• zmniejszenie zużycia fosforu w nawozach mineralnych w porównaniu do lat 2012‑2014 o 3,2 kg P₂O₅/ha UR (o 12,6%) do poziomu 22,2 kg P₂O₅/ha UR w roku 2030. Łączne zużycie wyniesie 305 tys. t P₂O₅;
• wzrost zużycia azotu brutto w nawozach naturalnych w porównaniu do lat 2012‑2014 do roku 2030 o 14,3%, a w przeliczeniu na ha UR o 20%, tj. z 36 kg do 43,2;
• zwiększone zużycie fosforu w nawozach naturalnych w porównaniu do lat 2012‑2014 o 16,1%, czyli do poziomu 19,3 z 15,7 kg P₂O₅/ha UR, tj. o 22,9%;
• saldo bilansu azotu brutto zmniejszy się w odniesieniu do lat 2012‑2014 o 0,7 kg/ha UR (o 1,5%) i 5,4 kg/ha UR, tj. o 10,3% w odniesieniu do okresu 2017‑2019, będzie się kształtować na poziomie 47,1 kg N, a wskaźnik efektywności wykorzystania azotu wyniesie ok. 63,7%, po spadku o 0,1 p.p. wobec lat 2012‑2014 i wzroście w stosunku do średniej z lat 2017‑2019 o 3,0 p.p.;
• saldo bilansu fosforu do roku 2030 może znajdować się poniżej poziomu notowanego w ostatnich latach, tj. 2,5 kg P/ha UR i będzie nieco niższe o 0,1 kg P/ha UR, tj. 1,5%, niż w latach 2012‑2014, a efektywność wykorzystania będzie wynosić ok. 87%.

Ograniczenie strat składników pokarmowych i zmniejszenie zużycia nawozów realizowane będzie głównie dzięki wdrażaniu Ekoschematu – Rolnictwo węglowe i zarządzanie składnikami odżywczymi. Polega on na opracowywaniu i przestrzeganiu planu nawożenia, stosowania międzyplonów ozimych/śródplonowych, uproszczenia systemów upraw czy zróżnicowania ich struktur, stosowaniu płynnych nawozów w inny sposób niż rozbryzgowo oraz mieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godzin od aplikacji.

W Planie Strategicznym zawarte zostały także inne metody działania w ww. celu, takie jak: prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin, inwestycje przyczyniające się do ochrony środowiska i klimatu (miejsca do przechowywania nawozów naturalnych, urządzenia do przetwarzania nawozów naturalnych, sprzęt do precyzyjnego stosowania nawozów/wymieszania nawozów z glebą) oraz inwestycje w zakresie OZE – biogazownie, zobowiązania rolno­‑środowiskowo­‑klimatyczne (w tym m.in. rolnictwo ekologiczne, rolnictwo zrównoważone, ochrona gleb i wód, ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk), tworzenie zadrzewień śródpolnych, a także systemów rolno­‑leśnych.

Plan Strategiczny WPR zakłada między innymi ograniczenie o 50% strat składników pokarmowych bez pogorszenia żyzności gleby, co ma się przyczynić do zmniejszenia użycia nawozów o co najmniej 20%.

Zachować bioróżnorodność

W planach UE jest również objęcie 10% powierzchni użytków rolnych elementami krajobrazu o wysokiej różnorodności. Na poziomie Polski proponuje się, aby ich odsetek wynosił 4%.

W PS WPR wskazano, że zachowanie bioróżnorodności wspierane będzie głównie dzięki realizacji wymogu Dobrej Kultury Rolnej (DRK) 8 – w zakresie przeznaczenia co najmniej 4% powierzchni gruntów ornych w gospodarstwie na obszary i obiekty nieprodukcyjne (dotyczy gospodarstw o powierzchni gruntów ornych wynoszącej co najmniej 10 ha). Zróżnicowanie powinno się także przejawiać poprzez tworzenie zadrzewień śródpolnych czy systemów rolno­‑leśnych. Dopilnowane zostaną również wieloletnie zobowiązania w zakresie zachowania sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych.

W planach UE jest również zwiększenie terenów o wysokiej różnorodności. W Polsce proponuje się, aby odsetek tak zaaranżowanych powierzchni użytków rolnych wyniósł 4%.

„Tak” dla rolnictwa ekologicznego

Wprowadzanie Wspólnej Polityki Rolnej w polskim rolnictwie to również zwiększenie odsetka użytków rolnych wykorzystywanych do upraw ekologicznych. W planach UE jest, aby 25% wszystkich gruntów we wspólnocie zostało w ten sposób zaaranżowane. Na poziomie Polski proponuje się, aby ich odsetek wynosił 7%.

Zasadniczy wpływ na wykonanie tego planu będzie mieć interwencja „Rolnictwo ekologiczne”, w której przewiduje się dopłaty do ha użytków rolnych pod uprawami ekologicznymi. Wsparcie to ma charakter rocznych płatności do ha powierzchni w związku z poniesionymi dodatkowymi kosztami i utraconymi dochodami w wyniku podjętych zobowiązań, tj. związanymi z prowadzeniem produkcji metodami ekologicznymi. Płatność przyznawana jest na okres 5 lat i obejmuje konwersję na rolnictwo ekologiczne oraz płatność po okresie konwersji. Stawki zróżnicowano w zależności od rodzaju upraw objętych rolnictwem ekologicznym. Szczególne zasady udziału we wsparciu dotyczą małych gospodarstw (do 10 ha), które mogą otrzymać środki na uproszczonych zasadach – płatność do hektara w jednakowej wysokości niezależnie od grupy upraw.

Wspomagająco do realizacji tego celu przyczynią się także inne działania z PS WPR, m.in. związane z dobrostanem zwierząt, inwestycjami (w tym wsparcie rozwoju gospodarstw prowadzących produkcję ekologiczną w ramach interwencji – „Inwestycje zwiększające konkurencyjność gospodarstw”), rozwojem współpracy w ramach łańcucha wartości – oddzielny schemat wspierający przetwórstwo i wprowadzanie na rynek produktów ekologicznych, rozwojem małych gospodarstw (wyższa kwota wsparcia dla gospodarstw prowadzących produkcję ekologiczną), wsparciem rozwoju współpracy producentów w systemach jakości żywności.

Jednak działania wspomagające zwiększenie odsetka rolnictwa ekologicznego w Polsce to nie tylko te w ramach PS WPR. Jednym z nich jest inwestycja w ramach KPO A1.4.1. pt. Inwestycje na rzecz dywersyfikacji i skracania łańcucha dostaw produktów rolnych i spożywczych oraz budowy odporności podmiotów uczestniczących w łańcuchu.

Równocześnie rozpocznie się realizacja badań naukowych na rzecz rozwoju rolnictwa ekologicznego oraz systematyczna publikacja ich wyników oraz cyfryzacja informacji i danych w ramach „Okienka dla rolnika”. Rolnicy będą mieć również zapewniony dostęp do metodyk produkcji ekologicznej oraz pakietu startowego. Taki zestaw stworzy prawdziwe kompendium wiedzy.

Jednak to nie koniec działań na poziomie edukacji. Praktyki informacyjno­‑promocyjno­‑edukacyjne prowadzić będą producenci ekologiczni, administracja oraz centra praktycznego przetwórstwa. W szkołach rolniczych prowadzone będą przedmioty zwiększające umiejętności zawodowe z zakresu rolnictwa ekologicznego. Działania poszerzające świadomość o rolnictwie ekologicznym będą obowiązywały także w szkołach niższego szczebla poprzez dodanie do programu nauczania wiadomości o produktach ekologicznych. Rolnicy mają także otrzymywać wsparcie do wykorzystania ekologicznego, kwalifikowanego i elitarnego materiału siewnego. Wdrażane są również działania przyczyniające się do zwiększenia udziału produktów ekologicznych w ramach zielonych zamówień publicznych.

Planowane jest także zwiększenia odsetka użytków rolnych wykorzystywanych do upraw ekologicznych. Na poziomie Polski proponuje się aby ich odsetek wynosił 7%, z czego 4,51% będzie wspierane w ramach interwencji Rolnictwo ekologiczne.

Redukcja wykorzystania pestycydów

Zmiany mają nastąpić również w technikach nawożenia. Przede wszystkim UE dąży do ograniczenia o 50% ogólnego stosowania pestycydów chemicznych i ryzyka związanego z nimi oraz ograniczenie stosowania bardziej niebezpiecznych z nich. Do oceny realizacji ww. celu KE zaproponowała następujące wskaźniki:

• zmodyfikowany zharmonizowany wskaźnik ryzyka HRI‑1 – wskaźnik ten bazuje na danych statystycznych dotyczących sprzedaży środków ochrony roślin, gdzie poszczególnym kategoriom tych preparatów przypisano różne wagi;
• wskaźnik ograniczenia stosowania środków ochrony roślin zawierających substancje czynne kwalifikujące się do zastąpienia.

Na poziomie Polski jako cel redukcyjny przyjęto dążenie do obniżenia wartości zmodyfikowanego wskaźnika HRI‑1 o 5% w odniesieniu do roku 2019. Ponieważ wartość wskaźnika w roku 2019 wyniosła 85%, dążyć się będzie do osiągnięcia wartości wskaźnika w roku 2030 na poziomie 80% (tj. redukcji o łącznie 20%).

Jego wartość uzależniona jest jednak w dużej mierze od wycofywania zatwierdzenia substancji czynnych, co jest procesem niezależnym od PS WPR. Brak alternatywnych metod ochrony może skłaniać producentów do sięgania po preparaty zawierające substancje czynne kwalifikujące się do zastąpienia. Na decyzje takie może mieć wpływ także pojawiająca się odporność agrofagów na alternatywne środki ochrony roślin.

Ten cel realizowany będzie głównie dzięki wdrażaniu Ekoschematów:

• biologiczna ochrona upraw,
• prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin,
• obszary z roślinami miododajnymi,
• rolnictwo węglowe i zarządzanie składnikami odżywczymi (praktyka: międzyplony ozime/wsiewki śródplonowe).

Poza tym do realizacji tego celu przyczynią się także działania związane ze wsparciem rolnictwa ekologicznego, ochroną cennych siedlisk i zagrożonych gatunków (na/poza obszarem Natura 2000), ekstensywnym użytkowaniem łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000, inwestycjami w gospodarstwach. Dodatkowo znaczenie w tym zakresie mają podstawowe wymogi w zakresie zarządzania (SMR 7 i SMR 8) dotyczące środków ochrony roślin. Istotne jest także wycofywanie zatwierdzania dla poszczególnych substancji aktywnych, które akurat nie należy do PS WPR.

Ostatni krok

W przemyśle zwierzęcym UE stawia na zmniejszenie sprzedaży środków przeciwdrobnoustrojowych przeznaczonych dla zwierząt utrzymywanych w warunkach fermowych i w dziedzinie akwakultury o 50% do 2030 r. W tym celu kontrolowana będzie substancja czynna weterynaryjnych środków przeciwdrobnoustrojowych wprowadzanych do obrotu głównie z przeznaczeniem dla zwierząt, od których lub z których pozyskuje się żywność, w miligramach na korygowaną jednostkę populacyjną.

Ten cel będzie jednak głównie realizowany poza PS WPR. Za to w jego ramach zaproponowano wdrażanie interwencji: Ekoschemat – Dobrostan zwierząt.

Jej zadaniem jest zachęcenie rolników do promowania podwyższonych (ponad obowiązujące standardy) warunków dobrostanu zwierząt. Istnieje wiele czynników, które mogą na to wpływać np. rodzaj obiektów, w których zwierzęta są utrzymywane, strefy odpoczynku, dostępna przestrzeń oraz obsada, a także dostęp do wybiegu/pastwiska. Pozwala to również zapobiegać agresji między zwierzętami i wzajemnemu okaleczaniu się. Poprzez wprowadzenie praktyk hodowlanych, które wykraczają poza odpowiednie, obowiązkowe normy, zwierzętom zapewnia się możliwość realizowania potrzeb behawioralnych, a tym samym lepsze ich samopoczucie i zdrowie, co przyczyni się do zmniejszenia stosowania, a w konsekwencji i sprzedaży środków przeciwdrobnoustrojowych.

Dodatkowo podjęte zostaną inne kroki w ramach PS WPR, m.in.:

• inwestycje poprawiające dobrostan bydła i świń,
• inwestycje przyczyniające się do ochrony środowiska i klimatu (budowa wodopojów, instalacji związanych z wentylacją lub obniżające temperaturę w budynkach inwentarskich),
• rozwój współpracy producentów w ramach systemów jakości żywności,
• współpraca Grup Operacyjnych EPI (poszukiwanie rozwiązań m.in. w zakresie poprawy dobrostanu zwierząt oraz ograniczania stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych w chowie i hodowli zwierząt),
• inwestycje zapobiegające rozprzestrzenianiu się ASF,
• doskonalenie zawodowe rolników (szkolenia obejmą: metody chowu i hodowli zwierząt gospodarskich sprzyjające ograniczeniu stosowania środków przeciwdrobnoustrojowych, zjawiska antybiotykoodporności, zapobieganie chorobom, przestrzeganie wymagań higienicznych, polepszenie dobrostanu, stosowanie profilaktyki oraz zasad bezpieczeństwa biologicznego i będą obowiązkowe od 2024 roku dla wszystkich rolników otrzymujących płatność dobrostanową).

Istotne są również poczynania spoza Planu Strategicznego. Są to przede wszystkim zmiany w prawie, tj. wprowadzenie zakazu rutynowego stosowania antybiotyków bez uzasadnienia oraz zastępowania nimi niewłaściwej higieny i niewłaściwej hodowli. Niedozwolone będzie stosowanie antybiotyków w celu wspierania wzrostu lub zwiększania wydajności. Ograniczone będzie także stosowanie profilaktyczne antybiotyków.

Planowane jest wprowadzenie elektronicznej książki zdrowia zwierząt (eKZL), w której będą rejestrowane wszystkie zastosowane zabiegi weterynaryjne w danym stadzie, w tym podawanie leków. Przeprowadzone zostaną także szkolenia dla lekarzy weterynarii­‑praktyków (realizowane przez Krajową Izbę Lekarzy Weterynarii) oraz w zakresie przepisów prawa przez Powiatowe Inspektoraty Weterynarii.

Do końca 2022 roku zostanie opracowany plan działań dotyczący wykonywania zabiegów obcinania ogonów zgodny z wytycznymi Komisji Europejskiej. Będzie on obejmował m.in. kwestie zwiększenia kontroli w tym obszarze oraz wytyczne dla kontrolerów. W tym samym czasie ma zostać przygotowana także strategia z zakresu zdrowia zwierząt, w celu zwalczania oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe. Zintensyfikowane zostaną również działania zwiększające wiedzę konsumentów o kupowanych produktach.

Zmiany nastąpią także w przemyśle zwierzęcym. PS WPR przedstawia plan działania na rzecz zmniejszenia sprzedaży środków przeciwdrobnoustrojowych przeznaczonych dla zwierząt utrzymywanych w warunkach fermowych.

Artykuł ukazał się w Pomorskim Thinkletterze nr 3/2022. Cały numer w postaci pliku pdf można pobrać tutaj.

Wydawca

Partnerzy

Partnerzy numeru