Regionalne uwarunkowania przyszłej polityki rolnej Polski

Interwencjonizm w rolnictwie a polityka rolna

Polityka rolna jest wyrazem interwencjonizmu państwowego w rolnictwie, czyli rodzajem polityki wspierającej sektor rolny. Interwencjonizm opiera się na przesłance, że rolnictwo, z uwagi na swoją specyfikę, długie i zróżnicowane cykle produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz znaczący wpływ uwarunkowań środowiskowych (klimatycznych), w warunkach gospodarki rynkowej wymaga pomocy ze strony państwa. Cele interwencjonizmu państwowego realizowane w ramach polityki rolnej to: wspieranie rozwoju rolnictwa, kształtowanie dochodów producentów rolnych, stabilizacja rynków rolnych oraz koordynowanie przekształceń strukturalnych. Ważne jest także wspomaganie procesów i działań w zakresie ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych oraz pomoc finansowa (rekompensowanie strat) dla jednostek odczuwających skutki gospodarowania w warunkach niekorzystnych dla produkcji rolnej lub podejmujących działania przyjazne dla środowiska przyrodniczego, a także dla ochrony zdrowia ludzi i zwierząt.

Uwarunkowania rozwoju rolnictwa w województwach

W tabeli 1. przedstawiono zróżnicowane regionalnie, przyrodnicze i organizacyjnoekonomiczne uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa. Opracowany w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowym Instytucie Badawczym (IUNGPIB) wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (wyrażony w punktach) charakteryzuje warunki przyrodnicze ze względu na ich wpływ na możliwości produkcyjne rolnictwa.

Tabela 1. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa w Polsce według województw¹

Uwzględnia on jakość i przydatność rolniczą gleb, agroklimat, rzeźbę terenu i warunki wodne. Jest jednym z wyznaczników potencjału produkcyjnego rolnictwa. O stopniu wykorzystania tego potencjału decydują jednak warunki ekonomiczno-organizacyjne, zwłaszcza struktura obszarowa gospodarstw i intensywność produkcji mierzona poziomem zużycia nawozów mineralnych w kg NPK/ha użytków rolnych.

Cele interwencjonizmu państwowego realizowane w ramach polityki rolnej to: wspieranie rozwoju rolnictwa, kształtowanie dochodów producentów rolnych, stabilizacja rynków rolnych oraz koordynowanie przekształceń strukturalnych. Ważne jest także wspomaganie procesów i działań w zakresie ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych.

Z badań IUNG-PIB w Puławach wynika, że po integracji Polski z Unią Europejską wzrosła siła oddziaływania uwarunkowań organizacyjnoekonomicznych. Zachodnia część kraju charakteryzuje się większą przeciętną powierzchnią gospodarstw, mniejszym rozdrobnieniem gruntów, większymi możliwościami stosowania nowoczesnych technologii, a także wyższym poziomem kultury rolnej, którego miarami są plony zbóż oraz udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych. Zachodnia i południowa część Polski wyróżnia się też większym udziałem zbóż (w tym pszenicy i kukurydzy) i rzepaku w strukturze zasiewów oraz większą skalą produkcji. Zróżnicowanie dotyczy również produkcji zwierzęcej, mierzonej za pomocą obsady zwierząt gospodarskich w dużych jednostkach przeliczeniowych (DJP) na 100 ha użytków rolnych. Udział towarowej produkcji zwierzęcej w produkcji towarowej ogółem wynosi około 60%, ale wyraźnie zależy od danego regionu. W województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim występuje relatywnie większa koncentracja trzody chlewnej. Natomiast w województwach podlaskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim większa jest obsada bydła, w tym krów mlecznych.

Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne decydujące o stopniu wykorzystania potencjału rolnictwa wymuszają postępującą specjalizację gospodarstw. Wyraźnie widać to na przykładzie województwa podlaskiego, gdzie produkcja roślinna stanowi tylko 10-12% towarowej produkcji rolniczej, a dominującym kierunkiem jest produkcja mleka. W regionach (województwach) o korzystniejszej strukturze obszarowej gospodarstw następuje szybsza intensyfikacja produkcji rolnej. Może to generować zagrożenia dla środowiska przyrodniczego, w szczególności dla jakości gleb, wód glebowo-gruntowych oraz powietrza. Natomiast w regionach o rozdrobnionej strukturze agrarnej i niskiej średniej wielkości powierzchni użytków rolnych w przeliczeniu na gospodarstwo, pomimo stosunkowo korzystnych warunków siedliskowych, następują procesy ekstensyfikacji rolnictwa. Ich potwierdzeniem są plony zbóż, udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych, niska obsada zwierząt, a więc i zużycie nawozów naturalnych, a także niskie zużycie nawozów mineralnych. W Polsce południowo-wschodniej większy jest też udział ugorów i odłogów.

Kierunki wspierania rolnictwa w regionach

Regionalne zróżnicowanie uwarunkowań przedstawionych w tabeli 1. determinuje też kierunki wspierania rolnictwa w ramach polityki rolnej, a także formy i zakres działalności doradczej i badań naukowych². Stosując metody analizy wielozmiennej, z wykorzystaniem ważniejszych czynników, wyodrębniono cztery grupy województw (tabela 2.), które charakteryzują się specyficznymi uwarunkowaniami, wpływającymi na wykorzystanie możliwości rolnictwa.

Tabela 2. Ważniejsze kierunki polityki rolnej wspierające rozwój rolnictwa w wyodrębnionych grupach województw³

W regionach intensywnego rolnictwa (woj. wielkopolskie i kujawsko-pomorskie) konieczne jest ograniczenie zagrożeń dla środowiska przyrodniczego, związanych z koncentracją produkcji i stosowaniem intensywnych technologii. Natomiast w województwach charakteryzujących się intensywną produkcją roślinną, a jednocześnie niską obsadą zwierząt, a więc i niskim zużyciem nawozów naturalnych pochodzenia zwierzęcego (woj. dolnośląskie i opolskie), warto podjąć działania ograniczające degradację gleb. Priorytetem dla województw łódzkiego, mazowieckiego i podlaskiego powinno być zwiększanie konkurencyjności poprzez wdrażanie nowych, innowacyjnych rozwiązań oraz wspieranie uzasadnionej ekonomicznie intensyfikacji rolnictwa. Z kolei w województwach o dużym rozdrobnieniu agrarnym zasadne jest poszukiwanie alternatywnych kierunków rozwoju (agroturystyka, przetwórstwo, usługi). Należy pamiętać, że poszczególne województwa nie są obszarami jednorodnymi⁴.

W każdym z nich można dostrzec zróżnicowanie wewnętrzne, którego efektem jest istnienie rejonów wyspecjalizowanych w określonych kierunkach produkcji roślinnej i zwierzęcej.

W regionach (województwach) o korzystniejszej strukturze obszarowej gospodarstw następuje szybsza intensyfikacja produkcji rolnej. Natomiast w regionach o rozdrobnionej strukturze agrarnej i niskiej średniej wielkości powierzchni użytków rolnych w przeliczeniu na gospodarstwo, pomimo stosunkowo korzystnych warunków siedliskowych, następują procesy ekstensyfikacji rolnictwa.

Podsumowanie

Zróżnicowanie regionalne polskiego rolnictwa, z uwzględnieniem uwarunkowań siedliskowych i organizacyjno-ekonomicznych, powinno być podstawą oceny możliwości wdrażania i realizacji strategicznych zasad WPR oraz koncepcji Europejskiego Zielonego Ładu w Polsce. Wewnętrzne zróżnicowanie kształtuje się także pod wpływem wymogów i działań wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej. Decyduje o aktualnych efektach produkcyjnych i ekonomicznych rolnictwa, jego towarowości, transformacji w strukturze i organizacji oraz wpływa na środowisko przyrodnicze. Jest również istotonym czynnikiem zmian w doradztwie rolniczym wspierającym praktykę rolniczą. Wielokierunkowo oddziałuje na różne gałęzie i kierunki produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz wykorzystanie gleb i gospodarkę nawozową. Ponadto decyduje o perspektywach i wyborze systemów gospodarowania, systemów uprawy roli, a także o możliwościach ograniczania emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Pozwala również na ocenę zagrożeń dla bioróżnorodności w poszczególnych regionach. Przede wszystkim jednak regionalne zróżnicowanie uwarunkowań rozwoju określa predyspozycje do zwiększania innowacyjności i konkurencyjności polskiego rolnictwa. Jest też czynnikiem determinującym możliwości, skalę i kierunki wdrażania zasad polityki rolnej w Polsce.

W regionach intensywnego rolnictwa (woj. wielkopolskie i kujawsko-pomorskie) konieczne jest ograniczenie zagrożeń dla środowiska przyrodniczego, natomiast w województwach charakteryzujących się intensywną produkcją roślinną (woj. dolnośląskie i opolskie) warto podjąć działania ograniczające degradację gleb. Priorytetem dla województw łódzkiego, mazowieckiego i podlaskiego powinno być zwiększanie konkurencyjności oraz wspieranie uzasadnionej ekonomicznie intensyfikacji rolnictwa. Z kolei w województwach o dużym rozdrobnieniu agrarnym zasadne jest poszukiwanie alternatywnych kierunków rozwoju.

¹ T. Stuczyński i in., Waloryzacja rolniczej przestrzeni Polski, „Biuletyn Informacyjny IUNG” 2000, nr 12, Puławy; GUS, Rocznik statystyczny rolnictwa 2023; GUS, Powszechny Spis Rolny 2020. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2020 r.

² Na celowość i potrzebę prowadzenia badań regionalnych zwraca uwagę A. Nowak (por. A. Nowak, Konkurencyjność rolnictwa Polski Wschodniej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, z. 389, Lublin 2017). Autorka wskazuje, że „uwzględnienie aspektu przestrzennego w przypadku polskiego rolnictwa jest szczególnie zasadne ze względu na szereg uwarunkowań kształtujących odmienność poszczególnych regionów w Polsce”. Badania regionalne są prowadzone w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach od wielu lat. Ich intensyfikacja zaznaczyła się wyraźnie po integracji Polski z Unią Europejską. W badaniach tych zwraca się uwagę na stan aktualny rolnictwa i jego zróżnicowanie regionalne. Poszukuje się czynników, które w sposób istotny decydują i będą decydowały o aktualnym zróżnicowaniu i możliwościach zmian produkcji rolniczej w różnych regionach Polski. Analizy obejmują zarówno produkcję roślinną, jak i zwierzęcą. Szczególną uwagę zwraca się w nich na główne kierunki produkcji rolniczej; roślinnej i zwierzęcej.

³ Opracowanie własne.

⁴ Na celowość i potrzebę prowadzenia dalszych badań regionalnych zwraca uwagę chociażby prof. Anna Nowak: „uwzględnienie aspektu przestrzennego w przypadku polskiego rolnictwa jest szczególnie zasadne ze względu na szereg uwarunkowań kształtujących odmienność poszczególnych regionów w Polsce”. Zob. A. Nowak, dz. cyt.

Artykuł ukazał się w „Pomorskim Thinkletterze” nr 3(18)/2024. Cały numer w postaci pliku pdf (20 MB) jest dostępny tutaj.
Dofinansowano ze środków Polsko‑Amerykańskiej Fundacji Wolności w ramach Programu „Pro Publico Bono”.

Wydawca

Partnerzy

Partnerzy numeru