Popyt na żywość i zachowania konsumentów – co nas czeka?

Trendy konsumenckie

Trendy w zakresie popytu na żywność i zachowań konsumentów zależą m.in. od makro i mikro uwarunkowań właściwych dla współczesnego świata i jego regionów. Spośród różnych cech współczesnych trendów należy wymienić ich zmienność, wzajemne współwystępowanie oraz jednoczesne pojawianie się kontrtrendów. Spośród różnych propozycji ich uporządkowania na uwagę zasługuje dokument pn. Mintel 2030 Global Consumer Trends¹, w którym wyróżnia się siedem globalnych trendów konsumenckich, które utrzymają się do 2030 r.:

1. wellbeing (dobrostan) – dążenie do utrzymania dobrostanu fizycznego i psychicznego,
2. surroundings (otoczenie) – większa świadomość relacji z otoczeniem na skutek wzrastającej liczby ludności i kryzysu klimatycznego, dążenie do zrównoważonej konsumpcji, ograniczania odpadów i zużywania energii,
3. technology (technologia): wzrost znaczenia technologii i sztucznej inteligencji, co będzie powodować zacieranie się granic między czasem i miejscem pracy, nauki i odpoczynku,
4. rights (prawa) – wzrost świadomości praw konsumenckich, obywatelskich, ochrony danych osobowych itp.,
5. identity (tożsamość) – koncentracja na indywidualnym podejściu do własnej tożsamości i własnego „ja”,
6. value (wartości) – koncentracja na trwałych wartościach, zrównoważeniu konsumpcji, trwałości i funkcjonalności,
7. experiences (doświadczenie) – poszukiwanie doznań i odkrywanie stymulacji do grupowego przeżywania i doświadczania otaczającego świata.

Analizując trendy konsumenckie w zakresie popytu na żywność oraz wyborów konsumenckich, można sformułować następujące wnioski:

• konsumenci zwracają szczególną uwagę na zdrowie (włączając w trendy takie pojęcia jak: spersonalizowana żywność, potrzeby mentalne, dążenie do utrzymania dobrostanu fizycznego i psychicznego, samodzielność zdrowotna, zwiększenie długości trwania życia, zainteresowanie gotowaniem z wykorzystaniem produktów wysokiej jakości, przestrzeganie diety, świadoma konsumpcja, żywność organiczna, żywność funkcjonalna, żywność prozdrowotna, mniej chemii więcej smaku, zwracanie uwagi na zależności między jedzeniem i zdrowiem),
• konsumenci zwracają szczególną uwagę na wygodę (włączając w trendy takie pojęcia jak: indywidualna konsumpcja online, centryzacja konsumpcji, smart shopping, e‑commerce, e‑mobile, big data, technofilia i technofobia, dążenie do minimalizmu, wielofunkcyjność, więcej treści w krótkim czasie, spersonalizowany transport, sztuczna inteligencja),
• konsumenci zwracają szczególną uwagę na produkty żywnościowe produkowane lokalnie/regionalnie lub ekologicznie (włączając w trendy takie pojęcia jak: lokalna kultura, czyste powietrze, dobrostan, otoczenie, katastrofa klimatyczna i antagonizmy, ekologia, „mniej chemii więcej smaku”, bycie bardziej „eko”, zero waste, recykling, ekokonsumpcja, świadoma konsumpcja),
• konsumenci zwracają szczególną uwagę na indywidualizm (włączając w trendy takie pojęcia jak: indywidualna konsumpcja online, wirtualizacja konsumpcji, social media, prosumpcja, dekonsumpcja, freeganizm, homebody economy, autentyczność, less is more, empatia konsumencka, poszukiwanie prostoty i znaczenia, indywidualizm, hedonizm, prywatna personalizacja, koncentracja na dostępności i różnorodności).

Natomiast wśród trendów odnoszących się bezpośrednio do żywności i żywienia wymienić należy:

• wzrost spożycia warzyw i owoców²,
• wzrost zainteresowania aspektami zdrowotnymi diety³,
• wzrost zainteresowania produktami ekologicznymi⁴,
• wzrost spożycia cukru⁵,
• wzrost zainteresowania produktami z dodatkami funkcjonalnymi⁶,
• wzrost popularności żywienia się poza domem⁷,
• wzrost zainteresowania rybami i owocami morza⁸,
• wzrost zainteresowania zbożami⁹, wegetarianizm¹⁰ oraz weganizm¹¹.

Żywność prozdrowotna

Żywność prozdrowotna to taki rodzaj żywności, który wykazuje udokumentowany i podany do wiadomości nabywców korzystny, pozaodżywczy wpływ na zdrowie człowieka, wynikający ze szczególnego jej składu lub właściwości¹². W świetle obowiązującego prawa, taka żywność może być (i zazwyczaj jest) opatrywana oświadczeniami zdrowotnymi. Z badań prowadzonych w Polsce wynika, że zdrowie wskazywane było najwyżej w hierarchii wartości warunkujących udane i szczęśliwe życie. Przy czym zdrowie najwyżej ceniły kobiety, osoby starsze, osoby najgorzej i najlepiej wykształcone, emeryci i renciści, rolnicy oraz osoby żyjące w stanie wolnym¹³. Należy dodać, że w obliczu pandemii COVID-19, wzmagającej poczucie lęku i obawy o zdrowie i życie własne bądź bliskich, szczególnego znaczenia nabierają zachowania prozdrowotne, w tym wybór produktów mogących przyczynić się do poprawy lub utrzymania dobrego zdrowia, samopoczucia oraz odporności organizmu. Jakość życia jest nierozłącznie związana z jakością spożywanej żywności, co znajduje swoje potwierdzenie we wzroście świadomości społeczeństwa, które coraz częściej sięga po produkty cechujące się prozdrowotnymi właściwościami¹⁴. Żywność przestaje być postrzegana przez konsumentów jako dobro w kontekście zaspokojenia potrzeb fizjologicznych. Dziś jest traktowana raczej jako istotny czynnik prewencji chorób, przyczyniający się również do poprawy samopoczucia¹⁵. Dlatego też prozdrowotność staje się istotnym atrybutem nabywanej żywności, determinując decyzje zakupowe konsumentów.

Żywność przestaje być postrzegana przez konsumentów jako dobro w kontekście zaspokojenia potrzeb fizjologicznych. Dziś jest traktowana raczej jako istotny czynnik prewencji chorób, przyczyniający się również do poprawy samopoczucia.

Wskazuje się, że to właśnie prozdrowotność żywności, obok jakości sensorycznej i ceny, będzie najmocniej oddziaływać na zachowania nabywcze konsumentów w krajach rozwiniętych gospodarczo¹⁶. Z badań przeprowadzonych w 187 krajach przez Global Dietary Database Consortium w latach 1997⁠–⁠2010, w celu charakterystyki globalnych zmian i trendów w dietach narodowych i regionalnych, zaobserwować można wpływ dwóch trendów. Pierwszy to zwiększenie konsumpcji żywności „zdrowej” i „prozdrowotnej”, a drugi – zmniejszenie konsumpcji żywności z kategorii „niezdrowych produktów”¹⁷. Wyodrębniono również siedem produktów/składników pokarmowych, których spożycie maleje. Wśród nich należy wymienić: nieprzetworzone mięso czerwone, przetwory mięsne, napoje słodzone, a ze składników: tłuszcze nasycone, tłuszcze trans i sód. Natomiast wśród dziesięciu produktów żywnościowych/składników pokarmowych, których spożycie wzrasta (ze względu na ich właściwości prozdrowotne), znajdują się: owoce, warzywa, rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, pełne ziarna, mleko, wielonienasycone kwasy tłuszczowe, ryby, kwasy tłuszczowe z rodziny omega‑3 i błonnik pokarmowy¹⁸. Obecny trend zwiększenia spożycia żywności zdrowej i prozdrowotnej może częściowo wyjaśniać obserwowane średnie obniżenie ciśnienia krwi, cholesterolu, a nawet spadek liczby zgonów z powodu chorób sercowo­‑naczyniowych czy innych chorób cywilizacyjnych w USA i zachodniej Europie¹⁹. Pomimo pewnej poprawy wzorców zachowań żywieniowych, spożycie niezdrowej żywności w krajach wysoko rozwiniętych jest jednak nadal dominujące.

Warto zwrócić uwagę, że, mimo zmian w układzie ról rodzicielskich w rodzinie²⁰, za większość zakupów produktów spożywczych w polskich gospodarstwach domowych nadal odpowiedzialne są kobiety²¹. Równocześnie to właśnie one, zdecydowanie chętniej niż mężczyźni, deklarowały zainteresowanie nabywaniem żywności prozdrowotnej. Jednym z podstawowych problemów związanych z postawą wobec tego rodzaju żywności jest przede wszystkim zbyt niska świadomość, czym ona jest i pod jakimi nazwami można ją znaleźć na półkach sklepowych. Dodatkowo żywność prozdrowotna, bioaktywna czy funkcjonalna jest wciąż mało znana wśród konsumentów, a komunikacja marketingowa dotycząca tego rodzaju produktów pozostaje ograniczona – w dużej mierze ze względu na problemy formalno­‑prawne. Poza tym żywność tego typu nie zawsze kojarzona jest przez konsumentów z żywnością sprzyjającą zdrowiu.

Wciąż nie posiadamy wystarczającej wiedzy na temat żywności prozdrowotnej, bioaktywnej czy funkcjonalnej, co wzmacnia ograniczona (w dużej mierze ze względu na problemy formalno­‑prawne) komunikacja marketingowa dotycząca tego rodzaju produktów.

Do najważniejszych barier, które komunikacja marketingowa powinna zniwelować w fazie wprowadzania na rynek nowych produktów o charakterze prozdrowotnym, należą m.in.:

• krótkookresowy sposób myślenia konsumentów oraz powtarzanie zdań w stylu „mnie to nie dotyczy” – a zatem: „żywność prozdrowotna nie jest dla mnie”,
• oczekiwanie natychmiastowych rezultatów „tu i teraz”,
• oczekiwanie wygody stosowania, niezależnie od wpływu na organizm człowieka czy stopnia przygotowania do konsumpcji,
• dość powszechnie panujące przekonanie, iż żywność przetworzona to żywność niesprzyjająca zdrowiu ze względu m.in. na różne dodatki do żywności, które postrzegane są niezbyt korzystnie, pozostając w pewnej sprzeczności z naturalnością żywności, co wyraźnie preferują konsumenci,
• problemy z rozumiem informacji związanych z oświadczeniami zdrowotnymi – informacje o specjalnym działaniu żywności mogą wzbudzać wśród części konsumentów niepokój, że być może była modyfikowana genetycznie lub wzbogacana sztucznymi dodatkami,
• sceptyczne nastawienie konsumentów do informacji na opakowaniu, brak zaufania do certyfikatów mających zaświadczyć o prozdrowotnym charakterze produktu.

Trendy ekologiczne

Podejście proekologiczne obecne jest w różnych aspektach życia społecznego, np. w działaniach zero waste, recyklingu czy ograniczaniu zużycia plastiku, a także ponownym używaniu rzeczy (np. poprzez zakupy używanych przedmiotów)²². Aktualnie zero waste definiowane jest jako „ochrona wszystkich zasobów poprzez odpowiedzialną produkcję, konsumpcję, ponowne użycie i odzyskiwanie produktów, opakowań i materiałów bez spalania i bez zrzutów do ziemi, wody lub powietrza, które zagrażają środowisku lub zdrowiu ludzkiemu”²³.

W ramach propagowania idei zero waste sformułowano zasady (łącznie z pytaniami), określone jako 7R²⁴.

1. Rethink/redesign, czyli przemyśleć i zmienić aktualny sposób myślenia: co doprowadziło do obecnego, liniowego wykorzystania materiałów, a tym samym, co musi ewoluować, aby przejść do modelu w zamkniętej pętli? Jak przeprojektować systemy, aby uniknąć niepotrzebnego i/lub marnotrawnego zużycia?
2. Reduce, czyli zredukować: co sprzyja wykorzystaniu mniejszej ilości materiałów i ograniczeniu ich toksyczności?
3. Reuse, czyli ponowne wykorzystanie: co wspiera lepsze wykorzystanie posiadanych produktów, by zachować ich wartość, użyteczność i funkcjonalność?
4. Recycle/compost, czyli recykling/kompostowanie: jak zapewnić powrót materiałów do obiegu materiałowego?
5. Material recovery, czyli odzyskiwanie materiałów: co zostało ocalone z odpadów mieszanych?
6. Residuals management, czyli zarządzanie pozostałościami: co jeszcze pozostało i dlaczego? Co można jeszcze uczynić w odniesieniu do gospodarki cyrkulacyjnej (o obiegu zamkniętym)? Jak zarządzać, by doprowadzić do całkowitego zastosowania koncepcji „zero odpadów”?
7. Unacceptable/regulation, czyli niedopuszczalne praktyki i regulacje: które z nich sprzyjają marnotrawstwu i nie powinny mieć miejsca?

Zgodnie z definicją podaną przez Główny Urząd Statystyczny, recykling to odzysk, w ramach którego odpady są ponownie przetwarzane na produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym lub innym celu²⁵. Wyróżnia się recykling materiałowy (mechaniczny) – ponowne przetwarzanie odpadów w produkt o wartości użytkowej, recykling surowcowy (chemiczny) – przeróbka tworzyw mieszanych, recykling energetyczny (termiczny) – spalanie z odzyskiem energii, oraz recykling organiczny (biologiczny) – dotyczący obróbki tlenowej lub beztlenowej²⁶.

Ograniczanie zużycia plastiku obserwowane jest w zakładach gastronomicznych (dotyczy słomek, opakowań plastikowych), placówkach sprzedaży detalicznej (opłata za torby foliowe)²⁷. Ponad połowa konsumentów (53%) w ciągu ostatnich dwóch miesięcy zabrała torbę wielorazowego użytku na zakupy. Natomiast 1/3 kupujących odmówiła wzięcia w sklepie niepotrzebnej torebki foliowej²⁸.

Personalizacja żywienia odpowiedzią na potrzeby konsumentów

Wpływ na najnowsze trendy w konsumpcji żywności mają również współczesne odkrycia naukowe, w tym poznanie reakcji genomu na czynnik zewnętrzny, jakim jest pokarm. Wiedza ta stwarza możliwość tzw. personalizacji żywienia, czyli zastosowanie diety zgodnej z genomem. Z jednej strony to właśnie składniki odżywcze wpływają na molekularne mechanizmy funkcjonowania organizmu. Jednak z drugiej strony genom i polimorfizm genetyczny będą wpływały i kształtowały odpowiedź metaboliczną organizmu na poszczególne składniki odżywcze oraz diety o różnej zawartości i proporcjach tych składników²⁹. Nutrigenomika i nutrigenetyka wyjaśniają zależności między genomem i dietą, a zrozumienie interakcji zachodzących między ludzkim genomem a składnikami pożywienia pozwala na modulację funkcji genomu i kontrolę jego stabilności dla utrzymania poprawnego stanu zdrowia, jak również na prewencję chorób związanych z wiekiem³⁰. Personalizacja zaleceń dietetycznych, oparta na założeniach nutrigenomiki i nutrigenetyki, zaczyna stawać się użytecznym narzędziem w leczeniu otyłości, a także wielu innych chorób metabolicznych³¹. Spersonalizowana dieta powinna obejmować również pojęcie spersonalizowanej żywności, gdyż molekularne mechanizmy działania bioaktywnych składników diety mogą być zróżnicowane ze względu na istnienie tzw. polimorfizmów genetycznych. A zaburzenie równowagi w interakcjach pomiędzy genami a składnikami diety może przyczyniać się do powstawania chorób³². Spersonalizowane żywienie jest definiowane jako podejście, które opiera się na konkretnych szczegółach i indywidualnych cechach, ale równocześnie wymaga rozwoju rynku opakowań, produktów żywnościowych, jak również poradnictwa żywieniowego³³.

Personalizacja zaleceń dietetycznych, oparta na założeniach nutrigenomiki i nutrigenetyki, zaczyna stawać się użytecznym narzędziem w leczeniu otyłości, a także wielu innych chorób metabolicznych.

Wraz ze zmianą globalnego zainteresowania nie tylko ilością, ale również jakością spożywanej żywności rosną obawy konsumentów o właściwy wybór tzw. zdrowej żywności. Te kwestie stają się aktualnie niezmiennie istotne, dlatego oprócz spersonalizowanej żywności czy spersonalizowanego żywienia pojawia się koncepcja żywienia precyzyjnego, ukierunkowanego na cel³⁴. Współcześnie, kiedy ludzie myślą o zdrowiu, zdrowym stylu życia i zdrowej żywności, są w stanie zapłacić za produkty spełniające te oczekiwania wyższą cenę. Tacy konsumenci szukają przede wszystkim żywności świeżej, ekologicznej i minimalnie przetworzonej, zawierającej korzystne składniki, które pomagają zwalczać choroby i wpływają korzystnie na zdrowie. Obserwowana jest też niechęć do żywności zawierającej sztuczne barwniki, aromaty i konserwanty³⁵.

Obecnie zidentyfikowanymi czynnikami napędzającymi trend spersonalizowanej żywności i żywienia są kwestie etyczne, prawne i społeczne (ELSI, ang. ethical, legal, social issues), które stają się istotne, analogicznie jak w przypadku żywności genetycznie modyfikowanej³⁶. Dlatego też sposób komunikacji z konsumentami, jak również oznaczenia tego typu żywności są kluczowe. Konsumenci są w stanie wybierać produkty z informacją „żywność spersonalizowana”, natomiast nie zaakceptowaliby produktu żywnościowego z etykietą przedstawiającą informację wskazującą na zaangażowanie w jego wytworzenie działań pod hasłem „nutrigenomika” czy „nutrigenetyka”³⁷, zwłaszcza ze względu na nieznajomość i nierozumienie tych pojęć oraz kojarzenie ich z modyfikacją genetyczną, generalnie źle postrzeganą w społeczeństwie.

Dlatego też, biorąc pod uwagę fakt, że trend personalizacji zdobywa coraz większą liczbę zwolenników, producenci żywności zaczynają rozpatrywać znaczenie spersonalizowanej żywności i spersonalizowanej diety w kontekście zmiany dotychczasowej oferty produktowej. Popularność tego trendu wynika z tego, iż konsumenci coraz częściej oczekują i cenią sobie możliwość udziału w decyzjach dotyczących ostatecznego wyglądu produktu, chcą być prosumentami, pokazywać swoją kreatywność i indywidualność. Nie tylko oczekują produktu dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb (w tym potrzeb z punktu widzenia fizjologii organizmu), ale też pragną bardziej spersonalizowanego doświadczenia zakupowego i chętnie wykorzystują możliwości wielokanałowej sprzedaży³⁸.

Popularność trendu personalizacji wynika z tego, iż konsumenci coraz częściej cenią sobie możliwość udziału w decyzjach dotyczących ostatecznego wyglądu produktu. Nie tylko oczekują produktu dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb, ale też pragną bardziej spersonalizowanego doświadczenia zakupowego i chętnie wykorzystują możliwości wielokanałowej sprzedaży.

¹ Mintel 2030 Global Consumer Trends, 4.11.2019, https://www.mintel.com/press-centre/social-and-lifestyle/mintel-2030-global-consumer-trends [dostęp online].

² A. Choi, K. Ha, H. Joung, Y.J. Song, Frequency of Consumption of Whole Fruit not Fruit Juice is Associated with Reduced Prevalence of Obesity in Korean Adults, „Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics” 2019, nr 119(11); D. Głąbska, D. Guzek, B. Groele, K. Gutkowska, Fruit and vegetable intake and mental health in adults. A systematic review, „Nutrients” 2020, nr 12(1), s. 1⁠–⁠34; A. Piwowar, Consumption of Basic Products of Vegetable and Animal Origin in Poland in 2000⁠–⁠2012 (in Polish), „Handel Wewnętrzny” 2017, s. 94⁠–⁠103; L. Denney, M.C. Afeiche, A.L. Eldridge, S. Villalpando-Carrión, Food sources of energy and nutrients in infants, toddlers, and young children from the Mexican National Health and Nutrition Survey 2012, „Nutrients” 2017, nr 9(5).

³ G. Hanus, Prozdrowotne zachowania konsumentów na światowym rynku żywieniowym, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2018, nr 326; World Health Organization, Guideline: Sugars intake for adults and children, nr 57(6), s. 1716⁠–⁠1722, 2018; J.V. Bittner, M.M. Kulesz, Health promotion messages: The role of social presence for food choices, „Appetite” 2015, nr 87, s. 336⁠–⁠343; G.A. Lazzarini, J. Zimmermann, V.H.M. Visschers, M. Siegrist, Does environmental friendliness equal healthiness? Swiss consumers’ perception of protein products, „Appetite” 2016, nr 105, s. 663⁠–⁠673; A. Reynolds, J. Mann, J. Cummings, N. Winter, E. Mete, L. Te Morenga, Carbohydrate quality and human health: A series of systematic reviews and meta-analyses, „Lancet” 2019, nr 393(10170), s. 434⁠–⁠445; E. Krasniqi, A. Boshnjaku, L.P. Tozi, Approved health claims for amino acids in/as food supplements, „Macedonian Pharmaceutical Bulletin”2016, nr 62(1), s. 35⁠–⁠46.

⁴ I. Moons, C. Barbarossa, P. De Pelsmacker, The Determinants of the Adoption Intention of Eco-friendly Functional Food in Different Market Segments, „Ecological Economics” 2018, nr 151, s. 151⁠–⁠161; H. Górska-Warsewicz, S. Żakowska-Biemans, M. Czeczotko, M. Świątkowska, D. Stangierska, E. Świstak, A. Bobola, J. Szlachciuk, K. Krajewski, Organic private labels as sources of competitive advantage.The case of international retailers operating on the Polish market, „Sustainability” 2018,nr 10(7); C.H. Ha, S.M. Lee, E.K. Lee, K.O. Kim, Effect of flour information (origin and organic) and consumer attitude to health and natural product on bread acceptability of Korean consumers, „Journal of Sensory Studies” 2017, nr 32(5); H. Willer, J. Lernoud, The World of Organic Agriculture 2017: Summary. In The World of organic agriculture. Statistics and Emerging Trends 2017; M.K. Koklic, U. Golob, K. Podnar, V. Zabkar, The interplay of past consumption, attitudes and personal norms in organic food buying, „Appetite” 2019, nr 137, s. 27⁠–⁠34.

⁵ V. Azaïs-Braesco, D. Sluik, M. Maillot, F. Kok, L.A. Moreno, A review of total & added sugar intakes and dietary sources in Europe, „Nutrition Journal” 2017, nr 16(1), s. 1⁠–⁠15; M. Arantxa Cochero, J. Rivera-Dommarco, B.M. Popkin, S.W. Ng, In Mexico, evidence of sustained consumer response two years after implementing a sugar-sweetened beverage tax, „Health Affairs” 2017, nr 36(3), s. 564⁠–⁠571.

⁶ Z.E. Martins, O. Pinho, I. Ferreira, Food industry by-products used as functional ingredients of bakery products, „Trends in Food Science and Technology” 2017, nr 67, s. 106⁠–⁠128; W.J. Dahl, M.L. Stewart, Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Health Implications of Dietary Fiber, „Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics” 2015, nr 115(11), s. 1861⁠–⁠1870; M.P. McRae, Health Benefits of Dietary Whole Grains: An Umbrella Review of Meta-analyses, „Journal of Chiropractic Medicine” 2017, nr 16(1), s. 10⁠–⁠18; N. Veronese, M. Solmi, M.G. Caruso, G. Giannelli, A. R. Osella, E. Evangelou, S. Maggi, L. Fontana, B. Stubbs, I. Tzoulaki, Dietary fiber and health outcomes: An  umbrella review of systematic reviews and meta-analyses. „American Journal of Clinical Nutrition” 2018, nr 107(3), s. 436⁠–⁠444; Yao Olive Li, A.R. Komarek, Dietary fibre basics: Health, nutrition, analysis, and applications, „Food Quality and Safety” 2017, nr 1(1), s. 47⁠–⁠59.

⁷ G.C. Andrade, M.L. da Costa Louzada, C.M. Azeredo, C.Z. Ricardo, A.P.B. Martins, R.B. Levy, Out-of-home food consumers in Brazil: What do they eat?, „Nutrients” 2018, nr 10(2), s. 1⁠–⁠12.

⁸ A. Supartini, T. Oishi, N. Yagi, Changes in Fish Consumption Desire and Its Factors: A Comparison between the United Kingdom and Singapore, „Foods” 2018, nr 7(7).

⁹ L.F. Călinoiu, D.C. Vodnar, Whole Grains and Phenolic Acids: A Review on Bioactivity, Functionality, Health Benefits and Bioavailability, „Nutrients” 2018, nr 10(11).

¹⁰ T.J. Key, P.N. Appleby, M.S. Rosell, Health effects of vegetarian and vegan diets, „The Proceedings of the Nutrition Society” 2006, nr 65(01), s. 35⁠–⁠41; W.J. Craig, A. Reed Mangels, Position of the American Dietetic Association: Vegetarian Diets, „Journal of the American Dietetic Association” 2009, nr 109(7), s. 1266⁠–⁠1282; C. Apostolidis, F. McLeay, Should we stop meating like this? Reducing meat consumption through substitution, „Food Policy” 2016, nr 65, s. 74⁠–⁠89.

¹¹ M. Janssen, C. Busch, M. Rödiger, U. Hamm, Motives of consumers following a vegan diet and their attitudes towards animal agriculture, „Appetite”2016, nr 105.

¹² W. Kozirok, E. Marciszewicz, E. Babicz-Zielińska, Postawy i zachowania kobiet wobec żywności prozdrowotnej, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania” 2016, nr 43/3, s. 199⁠–⁠208.

¹³ Diagnoza społeczna 2015. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, C. Panek, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2015.pdf [dostęp online].

¹⁴ I. Siro, E. Kápolna, B. Kápolna, A. Lugasi, Functional Food. Product Development, Marketing and Consumer Acceptance – A Review, „Appetite”2008, nr 51(3), s. 456⁠–⁠467.

¹⁵ Tamże.

¹⁶ W. Kozirok, E. Marciszewicz, E. Babicz-Zielińska, dz. cyt.

¹⁷ F. Imamura, R. Micha, S. Khatibzadeh i in., Dietary quality among men and women in 187 countries in 1990 and 2010: a systematic assessment, „Lancet Glob Health” 2015, nr 3, s. 132⁠–⁠142.

¹⁸ Tamże.

¹⁹ S.S. Lim, T. Vos, A.D. Flaxman i in., A comparative risk assessment of burden of disease and injury attributable to 67 risk factors and risk factor clusters in 21 regions, 1990⁠–⁠2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010, „Lancet” 2012, t. 380, s. 2224⁠–⁠2260.

²⁰ A. Giza­‑, Rodzina a system społeczny. Reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015; A. Żurek, Swoi i obcy w rodzinie, w: Rodzina wobec wyzwań współczesności. Wybrane problemy, red. I. Taranowicz, S. Grotowska, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2015.

²¹ L. Nowak, R. Nestorowicz, Żywność bioaktywna a preferencje konsumentów, w: Zarządzanie produktem. Kreowanie marki, Wydawnictwo UEP, Poznań 2010.

²² Trendy zakupowe. Raport 2020, Listonic 2020.

²³ Zero Waste International Alliance, https://zwia.org/ [dostęp online]. Przytoczona definicja pochodzi z 20.12.2018 r. Wcześniejsza zaś, z 12.08.2009 r., odnosi się do wskazania celów i działań o charakterze „etycznym, ekonomicznym, efektywnym i wizjonerskim, mających prowadzić ludzi do zmiany ich stylu życia i praktyk naśladujących zrównoważone cykle naturalne, w których wszystkie wyrzucane materiały są zaprojektowane tak, aby stały się zasobami dla innych do wykorzystania”. W tym rozumieniu zero waste oznacza „projektowanie i zarządzanie produktami i procesami w celu systematycznego unikania i eliminowania objętości i toksyczności odpadów i materiałów, ochrony i odzyskiwania wszystkich zasobów, a nie ich spalania lub zakopywania”, zob. Zero Waste. Definition, hierarchy, 2020, http://zwia.org/zwh/ [dostęp online].

²⁴ Tamże, Zero Waste…

²⁵ GUS, Pojęcia stosowane w statystyce publicznej. Recykling, 2020.

²⁶ S. Dorobek, A. Bursztyński, Recykling surowców w Polsce – ewolucja i rozwiązania logistyczne, „Logistyka” 2016, nr 6, s. 526⁠–⁠541.

²⁷ Tamże; Marketing w 2020. Trendy i wyzwania w opinii 21 ekspertów, 2020.

²⁸ Konsumenci a gospodarka obiegu zamkniętego, 2019, https://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2019/10/Raport_CSR_ARC-FOB.pdf [dostęp online].

²⁹ E. Adamska, L. Ostrowska, Nutrigenetyka i nutrigenomika a leczenie otyłości i chorób towarzyszących, „Forum Zaburzeń Metabolicznych” 2010, nr 1(3), s. 156⁠–⁠167.

³⁰ O. Barbarska, M. Gacparska, A. Skubiszewksa, G. Olędzka, Rola nutrigenomiki w zdrowym starzeniu się, „Gerontologia Polska” 2018, nr 26, s. 214⁠–⁠219.

³¹ M. Fench, A. El-Sohemy, L. Cahill, L.R. Ferguson i in., Nutrigenetics and nutrigenomics: viewpoints on the current status and applications in nutrition research and practice, „Journal of Nutrigenetics and Nutrigenomics” 2011, nr 4, s. 69⁠–⁠89.

³² M. Koziołkiewicz, Koncepcje nutrigenomiki, „Biotechnologia” 2009, nr 4(87), s. 9⁠–⁠34.

³³ M. Gibney, W. Walsh, J. Goosens, Personalized nutrition: paving the way to better population health, w: Good Nutrition: Perspectives for the 21st Century, red. M. Eggersdorfer, K. Kraemer, J.B. Cordaro, J. Fanzo, M. Gibney, E. Kennedy, Karger Publishers 2016.

³⁴ N. Chaudhary, V. Kumar, P. Sangwan, N.C. Pant i in., Personalized Nutrition and – Omics. Reference Module in Food Science, 2020.

³⁵ Tamże.

³⁶ D. Ghosh, Personalised food: how personal is it?, „Genes Nutrition” 2010, nr 5(1), s. 51⁠–⁠53.

³⁷ A. Ronteltap, J.C. van Trijp, R.J. Renes, Consumer acceptance of nutrigenomics-based personalised nutrition, „British Journal of Nutrition” 2009, nr 101(1),s. 132⁠–⁠144.

³⁸ Postawy konsumenckie – teraźniejszość i przyszłość, „Insight” 2018.

Artykuł ukazał się w Pomorskim Thinkletterze nr 3/2023. Cały numer w postaci pliku pdf (11 MB) jest dostępny tutaj.

Wydawca

Partnerzy

Partnerzy numeru